بین الملل > خاورمیانه - انتخابات ریاست جمهوری 10 اوت سال 2014 به ما نشان می دهد باید در ابتدا با صراحت پذیرفت اردوغان دیگر نیازی به صرف زمان، استراتژی و برنامه های خود برای زدودن شک ها و تردید ها نسبت به خودو حزب عدالت و توسعه ندارد.
دکتر رضا صولت - ژاله عبدی

انتخابات ریاست جمهوری 10 اوت سال 2014 به ما نشان می دهد باید در ابتدا با صراحت پذیرفت اردوغان دیگر نیازی به صرف زمان ،استراتژی و برنامه های خود برای زدودن شک ها و تردید ها نسبت به خودو حزب عدالت و توسعه ندارد .پس بنابراین به نظر میرسد او به دومین پاشای دیگر در تاریخ سیاسی ترکیه نوین تبدیل شده است .

دیروز 52 میلیون و 894 هزار شهروند ترکیه پای 165 هزار و 108 واجد رای ترکیه می بایست به پای صندوق های رای می رفتند تا آینده سیاسی کشورشان را رقم بزنند. آینده ای که با توجه به سه نامزد مختلف سه گزینه متفاوت را نشان می داد. پیش از این اهمیت این انتخابات را در مقاله ای دیگر مورد بررسی و تحلیل قرار داده بودیم. حال در این مقاله می کوشیم تا روند انتخابات یاد شده و واکنش کنشگران درگیر در صحنه بازی انتخابات ترکیه به نتایج انتخابات ، برنامه آتی رئیس جمهور آینده و نکاتی خاص را مورد بررسی قرار دهیم. پیش از آغاز انتخابات نظرات مختلفی درباره ی نتایج آن وجودداشت برخی معتقد بودند انتخابات به دور دوم کشیده خواهد شد و در رقابت نزدیک اردوغان و احسان اوغلو این آرای کردها خواهد بود که تاثیر گذار است. برخی نیز معتقد بودند که پیروزی اردوغان در دور نخست قطعی است و کمتر پیش می آید که تیمی در بازی در زمین خود شکست بخورد.برای این گروه درصد رای باقی نامزدها بود که محل پرسش بود. انتخابات برگزار شد و اردوغان با پراکندگی رایی شبیه انتخابات شهرداری های پیشین با کسب 51.8% آرا به عنوان رئیس جمهورجدید ترکیه جدید برگزیده شد. اکملا الدین احسان اوغلو و صلاح الدین دمیرتاش نیز به ترتیب 38.4% و 9.8% آرا را به دست آوردند. به بیان دیگر در 55 استان اردوغان، در 15 استان احسان اوغلو و در 11 استان دمیرتاش اکثریت رای ها را به خود اختصاص دادند. در شمارش آرای شهروندان ترک در 54 کشور جهان 62.63% ارا از آن اردوغان، 29.01 % آرا از آن احسان اوغلو و 8.35% آرا از آن دمیرتاش بود.

در این انتخابات که از ساعت 8 صبح الی 5 بعد از ظهر ادامه داشت برخی تخلف ها صورت گرفت ولی انتخابات ارامی برگزار شد. برای نمونه طبق دستورالعمل انتخاباتی که نهاد عالی انتخابات ترکیه منتشر کرده بود هیچ رای دهنده ای اجازه نداشت موبایل، دوربین عکاسی، دوربین فیلم برداری یا هر وسیله دیگری را که می توانست منجر به ثبت رای مخفی وی شود، به داخل کابین ثبت رای ببرد. با این وجود بسیاری از رای دهندگان از همان ساعات نخستین تصویر برگ رای خود را در شبکه های اجتماعی مختلف از جمله فیس بوک و توئیتر به اشتراک گذاشتند. در پی این اقدام غیرقانونی در شهرهایی نظیر ایزمیت متخلفان شناسایی و بازداشت شدند.در ادامه به تحلیل نخستین انتخابات ریاست جمهوری مستقیم تریه می پردازیم.

نامزدها ی انتخاباتی
در نخستین انتخابات ریاست جمهوری تاریخ جمهوریت ترکیه از میان نامزدهای مختلف تنها سه نامزد توانستند با توجه به شرایط مختلف گزینش به عنوان نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری ترکیه دبرای 10 آگوست مطرح شوند. رجب طیب اردوغان، نخست وزیر و رئیس حزب عدالت و توسعه، اکمل الدین احسان اوغلو، نامزد منتخب دو حزب اصلی اپوزیسیون یعنی حزب جمهوری خواه خلق و حزب حرکت ملی و 12 حزب کوچک دیگر و صلاح الدین دمیرتاش، نامزد دو حزب دموکراتیک مردم( خلق ها) و حزب صلح و دموکراسی . در این انتخابات سیستم اکثریت مطلق آرا حاکم بود به این ترتیب در صورت عدم کسب اکثریت مطلق آرا توسط یک نامزد، دو نامزد در دور بعدی انتخابات که بنابر پیش بینی نهاد عالی انتخابات ترکیه در 24 آگوست باید برگزار می شد به رقابت می پرداختند.

نخستین نکته ای که در تحلیل این انتخابات باید به آن توجه شود نامزدهای انتخاباتی و رویکرد آن ها به آینده ترکیه بر اساس برنامه های انتخاباتی شان بود. رجب طیب اردوغان که از سال ها پیش برای رسیدن به مقام ریاست جمهوری ترکیه تلاش و برنامه ریزی کرده بود در طول کمپین انتخاباتی با تاکید بر اقدامات و سازندگی هایی که در داخل ترکیه انجام داده بود و استفاده از تمامی امکانات دولتی و رسانه ها و 55 میلیون لیر هزینه انتخاباتی با شعارهای مختلفی از جمله ایجاد یک ترکیه جدید با تکیه بر اراده و قدرت ملی در انتخابات شرکت کرد. وی که در کمپین های تبلیغاتی خود بر مساله غزه و ناکامی از پیش مشخص نامزدهای ضعیف انتخاباتی اش تاکید می کرد همجون بسیاری از ناظران چنان از پیروزی خود در انتخابات مطمئن بود که از یک هفته پیشتر متن سخنرانی خود در بالکن دفتر کل حزب عدالت و توسعه را آماده کرده بود.

اکمل الدین احسان اوغلو که بیشتر به عنوان چهره ای بین المللی و منطقه ای شناخته شده بود با شعار نان برای همه و تاکید بر جلوگیری از فجایع ملی جون حادثه سوما و دموکراسی در کشور با تکیه بر آرای دو حزب جمهوری خواه خلق و حزب حرکت ملی از کسب قاطع 60% آرا از پیش خبر داده بود. وی که 8 میلیون لیر صرف هزینه تبیلغات انتخاباتی اش شد از بدو رقابت انتخاباتی کوشید تا چهره ای صلح جو، دموکرات و مسلمان از خود ارائه کند. احسان اوغلو که کوشیده بود از همان ابتدا با واریز 1000 لیر به حساب های رقبای خود رقابتی سالم را آغاز کند به دلیل برخی لغزش های زبانی مورد استهزا رسانه های رقیب قرار گرفت تا جایی که اردوغان در یکی از متینگ های خود اعلام کرد که اگر آقای احسان اوغلو زودتر در عرصه سیاست داخلی ظاهر می شدند ملت فرصت بیشتری برای خنده و شادمانی می یافتند. البته این طعنه اردوغان به بی تجربگی سیاسی احسان اوغلو نیز اشاره داشت. بسیاری از ناظران معتقد بودند که با وجود سابقه ی احسان اوغلو و منش دموکراتش وی نامزد قوی ای در برابر اردوغان که بیش از 30 سال است در عرصه ی سیاست داخلی فعال است و نخست وزیر کنونی ترکیه به شمار می رود نیست.
صلاح الدین دمیرتاش که به عنوان نامزد کردها شناخته می شد با تاکید بر مسائلی چون فقر و بیکاری جوانان در کشور در کنار مساله دموکراسی کوشید تا چهره ای فراحزبی از خود ارائه دهد. بیشتر ناظران از بدو امر معتقد بودند که وی به عنوان رقیبی برای اردوغان به شمار نمی رود و حتی اقدامات اردوغان را در راستای جذب آرای کردها نشان دهنده ی ناکامی از پیش مشخص دمیرتاش می دانستند. از این رو رقابت اصلی را بین دو نامزد نخست مطرح می کردند.

روز انتخابات
در روز انتخابات اکمل الدین احسان اوغلو که به همراه همسرش در استانبول به پای صندوق های رای رفت پس از رای دادن در صحبتی کوتاه با نمایندگان رسانه های حاضر در صحنه اعلام کرد:"انتخابات با وجود شرایط ناعادلانه و نامساوی دوران تبلیغات به پایان رسید اما ما به احساسات پاک ملتمان ایمان داریم. در گزارش هایی که در ساعات اولیه صبح دریافت کردیم برخی مسئولین صندوق های انتخاباتی در کار خود اهمال کرده اند و برخی هم وطنان بعد از رای دادن به نامزد مورد نظرشان از برگه رای خود عکس گرفته اند که این ها ثبت شده اند و ما علیه این افراد شکایت خواهیم کرد. در انتخابات پیشین برخی افراد با رای دادن به نامزدی خاص و نشان دادن عکس برگه رای خود به وی امتیازاتی به دست آورده بودند. ما هم از این مساله آگاهیم خواهش می کنیم دوستان با اراده ملی به پای صندوق های رای بروند. هم اکنون دنیا در حال تماشای ما است.. این نخستین بار است که در ترکیه انتخابات ریاست جمهوری به صورت مستقیم برگزار می شود و ما باید این کار را درست انجام دهیم." احسان اوغلو بیشترین رای را از صندوقی که رای خود را در آن انداخته بود کسب کرد.

وی در نخستین مصاحبه مطبوعاتی بعد از اعلام غیررسمی آرای انتخاباتی ضمن تشکر از زحمات تمامی کسانی که وی را یاری کرده بودند با اشاره به آرای حدود 40% خود اعلام کرد که در این مسیر حتی مغلوب هم غالب است و رای 40% وی پاسخی محکم به تمام کسانی است که از وی چهره ی رهبری غیرسیاسی و نا آشنا را ارائه کرده بودند. وی در نهایت نیز با تبریک به نامزدهای دیگر به سخنان کوتاه خود پایان داد. وی نخستین کسی بود که پیروزی اردوغان در انتخابات را به وی تبریک گفت.
رجب طیب اردوغان و همسرش در بخش اسکودار استانبول در یک مدرسه ابتدایی رای دادند. وی در نخستین مصاحبه کوتاه مطبوعاتی خود ضمن تشکر از تمامی کسانی که او را در این مسیر یاری کردند بر سه مساله خدمت به ملت، دموکراسی و فرآیند گشایش تاکید کرد. و سپس راهی آنکارا شد تا ششمین سخنرانی بالکنی خود را به عنوان رئیس جمهور آینده ترکیه انجام دهد. نخستین سخنرانی وی از این بالکن به عنوان نماینده مجلس بود. این سخنرانی که از نظر ناظران اهمیت بسیاری داشت و نشانگر نقشه راه ترکیه می توانست باشد در ساعات آخر شب به وقت ترکیه صورت گرفت. اردوغان در ششمین سخنرانی خود در بالکن دفتر مرکزی حزب عدالت و توسعه در آنکارا با تاکید بر اینکه بایستی تمامی تنش ها، مشکلات و اختلافات گذشته در ترکیه قدیم گذاشته شود اظهار امیدواری کرد که به مصالحه جمعی جدیدی در آینده برسند. وی همچنین با تاکید بر هویت برتر تمامی شهروندان ترکیه به عنوان فرزندان یک خاک و یک پرچم اعلام کرد که ترکیه تفاوتی بین یک سنی با علوی یا مسیحی یا کرد و چرکز و لاز و ترک قائل نیست. وی بر هویت برتر ترکیه، دموکراسی، روند صلح تاکید کرده و گفت به عنوان رئیس جمهور 74 میلیون نفر همه را در آغوش کشیده و به تمام ملت خود خدمت خواهد کرد.

صلاح الدین دمیرتاش سومین نامزد انتخابات ریاست جمهوری که نخستین نامزد کرد در انتخابات ریاست جمهوری ترکیه در دیاربکیر که یکی از قدیمی ترین و مهم ترین شهرهای کردنشین و زادگاه اوست به پای صندوق های رای رفت. دمیرتاش نیز پیشتر بارها از عدم تساوی و ناعادلانه بودن فرصت های کمپین های انتخاباتی در اعتراض به اردوغان بحث کرده بود. دمیرتاش که طبق آمار رسمی 9.8 % آرا را به دست آورد در نخستین مصاحبه مطبوعاتی خود بعد از انتخابات اعلام کرد حزب دموکراتیک مردم کمابیش به اهداف انتخاباتی خود رسیده است و با رای 10% که در ترکیه به دست آورد در اولین اقدام از فردای انتخابات به ساماندهی ملی حزب خود خواهد پرداخت. وی در ادامه با تاکید بر ادامه فعالیت سیاسی گفت:" مبارزه تازه آغاز شده است ما ایستاده ایم تا در برابر هر نوع دیکتاتوری و اقتدارگرایی مبارزه کنیم... مردم و مظلومان نباید هراسی به خود راه دهند." وی همچنین با اشاره به اینکه 98% صندوق ها در 45 دقیقه شمارش شد ولی شمارش 2% باقی مانده ساعت ها طول کشید از اعتراض و شکایت هایی که مبنی بر شائبه ی فریب و تقلب در انتخابات بود خبر داد و اعلام کرد رسما پیگیر این مساله خواهند بود.

دولت باهچلی دبیر حزب حرکت ملی در نخستین مصاحبه مطبوعاتی بعد از شمارش اولیه آرا ضمن اشاره به ماهیت ناعادلانه و شرایط نابرابر در کمپین ها انتخاباتی و ارائه خدمت تمامی ارکان دولتی و رسانه ها به اردوغان و عدم استعفای وی از مقام ریاست جمهوری که برخلاف قانون انتخاباتی ترکیه است به دوره ای اشاره کرد که در آن دموکراسی تضعیف و له شد. وی با اشاره به اینکه حدود 21 میلیون نفر به اردوغان رای دادند و در عین حال حدود 20 میلیون نفر دیگر به او رای نداند و 5 میلیون نفر اصلا به پای صندوق های رای نرفتند اعلام کرد وضعیت اردوغان با وجود پیروزی در انتخابات وخیم است و در اوضاع پیش آمده به سرزنش 5 میلیون نفری پرداخت که زحمت رفتن به پای صندوق های رای را به خود نداده بودند. او با اشاره به اینکه 10 ماه دیگر انتخابات نمایندگان مجلس در راه است ادامه داد که تلاش های مخالفان برای تفرقه افکنی در بنیاد حزب بی فایده بوده و این حزب با قدرت در انتخابات آتی ظاهر خواهد شد. قابل ذکر اس که طبق قانون ترکیه هر کسی در شعبه ای از محل سکونت خود که از پیش مشخص می شود بایستی رای دهد از این رو افراد در صورت اشتغال یا تحصیل یا انجام ماموریت و تعطیلات دور از شهر خود امکان رای دادن ندارند این نکته یکی از مواردی بود که پیشتر به دلیل همزمانی انتخابات با تعطیلات تابستانی بسیاری از مردم مورد اعتراض اپزیسیون قرار گرفته بود.

تحلیل جامعه شناختی و سیاسی نتایج انتخابات
نخست می توان این پرسش را مطرح کرد که پیروزی رجب طیب اردوغان در دور نخست انتخابات به چه معنا است؟ از دیدگاه جامعه شناختی پیروزی وی در انتخابات را می توان تائید سابقه کاری و گذشته او از سوی رای دهندگان دانست. کسانی که فکر می کنند حضور اردوغان به عنوان رئیس جمهور و رهبر سیاسی، کشور آینده آن ها را به شکل بهتری رقم خواهد زد. از سوی دیگر این انتخاب به این معنا است که مردم دوره ی حکومت حزب عدالت و توسعه را بهتر از دوران پیشین در ترکیه می دانند.
طبق آمار رسمی نهاد عالی انتخابات ترکیه حدود 13 میلیون نفر به پای صندوق های رای نرفتند. و حدود 350 هزار رای انداخته شده در صندوق نیز بی اعتبار بوده است. مشارکت این گروه که نامزدی برای رای دادن در میان گزینه های انتخاباتی نداشتند می توانست نقش موثری در نتایج انتخابات داشته باشد. که البته این یک خطا در رفتار سیاسی محسوب می شود چرا که قاعده ی بازی سیاسی حضور در میدان آن است. به این ترتیب می توان گفت اردوغان به سختی در انتخابات پیروز شد و درصورت مشارکت بخشی از این افراد که همچون احمد نجدت سزر با آگاهی سیاسی رای نداده بودند و البته مخالف پیروزی انتخاباتی اردوغان نیز بودند اوضاع کاملا به شکل دیگری رقم می خورد. این در حالی است که شورای انتخاباتی حزب عدالت و توسعه اعلام کرده است نایج نظرسنجی های مختلف آن ها با خطایی بسیار اندک همین نتیجه را برای انخابات پیش بینی کرده بود.
از سوی دیگر پیروزی اردغان در انتخابات بیش از آنکه به شخص اکمل الدین احسان اوغلو مربوط باشد نشان دهنده محاسبات اشتباه دو حزب جمهوری خواه خلق و حرکت ملی درباره ی انتخابات ترکیه و رفتار سیاسی هم حزبی های خود بوده است. به نحوی که 8% آرا خود را به نفع رقیب از دست بدهند. این دو حزب که درون هر یک طیف متفاوتی از آرا و رویکردها دیده می شود فاقد انسجام و همگونی درونی لازم بودند. و البته بدیهی است ک بسیاری از اعضای سکولار این حزب با مخالفت با معرفی نامزدی اسلامی تر در انتخابات شرکت نکردند. برخی ناظران درونی ترکیه معتقدند خطا در رفتارهای سیاسی احزاب که البته امری بدیهی است بیشتر ناشی از جوان بودن دموکراسی در این کشور است. این در حالی است که با یک رویکرد آسیب شناسی جدی می توان گفت کارکرد احزاب با وجود سنت و ریشه دیرینه در بافت سیاسی ترکیه به عنوان چرخ دنده ی دموکراسی چنانچه باید نیست.

در این میان بسیاری از ناظران و متخصصان سیاسی معتقد بودند که اردوغان در صورتی که به مقام ریاست جمهوری برسد باید در منش و رفتار سیاسی خود تغییراتی را لحاظ کند. از جمله این دگرگونی ها کنار گذاشتن حزبی گرایی به عنوان رئیس جمهور ترکیه و پرهیز از هرگونه سخن یا رفتاری است که منجر به تشدید قطب بندی و یا ایجاد قطب بندی جدید در جامعه شود. هر چند اردوغان تا پیش از این از قطب بندی جامعه توانست برد سیاسی داشته باشد اما ادامه این سیاست در مقام منتخب یک ملت ترکیه را به سمت فاجعه ای اجتماعی و سیاسی می تواند سوق دهد. در همین راستا سخنرانی بالکنی بعد از انتخابات اردوغان نشان داد نسبت به این انتقاد بجا آگاه بوده و خواهد کوشید تا رفتاری درخور رئیس یک جمهور داشته باشد. هر چند برخی ناظران سیاسی معتقدند تغییر کیش شخصیتی و رفتار یک فرد به ویژه در کوتاه مدت امری آسان و حتی ممکن نخواهد بود.

برنامه های آینده اردوغان
در پاسخ به این پرسش که آینده ترکیه چگونه خواهد بود و اردوغان چه سیاستی در پیش خواهد گرفت می توان به چند نکته اشاره کرد. نخست اینکه اردوغان سال ها است به پشتوانه اسلام سیاسی کوشیده تا مبانی مشروعیت خود را در داخل و خارج از ترکیه مستحکم کند. این رویکرد اردوغان با وجود انتقادها، مخالفت ها و تهدیدهای جدی در سال های نخست حکومت حزب عدالت و توسعه به تدریج جای خود را به پذیرش اجباری و سکوت داد. اکنون دیگر کمتر موردی پیش می آید که منتقدان و اپوزیسیون به دلیل اعمال خلاف قانون حزب حاکم همچون استفاده از نمادهای اسلامی در فیلم های تبلیغاتی به نقد و شکایت از این گروه بپردازند. تفوق اسلام در ترکیه به اندازه ای نهادینه شده است که چنانچه دیدیم برای نخستین بار در تاریخ ترکیه رقابت بین دو نامزداصلی اسلامگرا بوده است و حزبی سکولار گزینه ای دینی را به عنوان نماینده خود معرفی می کند. صرف نگاهی گذرا به وضعیت پوشش در ترکیه در سال های اخیر به خوبی تغییرات اجتماعی در این کشور را نشان می دهد. نکته دوم در رفتار انتخاباتی اردوغان که در تائید این مساله می توان به آن اشاره کرد انتخاب اشعاری از سزائی کاراکوچ به عنوان شعار کمپین انتخاباتی وی است. نیازی به یادآوری نیست که در عرصه سیاست و دیپلماسی به ویژه در شرایطی همچون انتخابات هر پوشش، نکته، رنگ، ژست و لحنی دلالت بر رفتار و اعتقاد سیاسی خاص دارد. سزائی کاراکوچ شاعر، نویسنده، سیاستمدار و اندیشمندی اصالتا کرد است که در آثار خود به لزوم وحدت جهان اسلام با توجه به وقایع ناخوشایند جهان اسلام تاکید دارد. انتخاب اشعار وی در واقع دلالت دوباره ای بر اسلام سیاسی در کانون توجه اردوغان است. اما آنچه بیش از همه مورد بحث است تاکید اردوغان بر ترکیه جدیدی است که پیروزی در انتخابات را به عنوان زادروز آن اعلام کرد. آنچه اردوغان در این ترکیه جدید در دستورکار خود قرار داده است نخست تدوین قانون اساسی جدید، گذر به سیستم ریاستی، ارائه درک جدیدی برای احزاب سیاسی است. در این میان تاکید بر رژیم ولایت بارها مطرح شده است. در سال های پیش مبارزه علیه قدرت سیاسی نهاد ارتش بارها مطرح و تغییراتی قانونی برای کاهش و یا انتقال قدرت این نهاد به سایر کانون های قدرت صورت گرفت. تلاش اردوغان طی سال ها ی گذشته بر تغییر این کانون قدرت و انتقال آن به حکومتی بود که مستقیما از سوی مردم (رژیم ریاستی) انتخاب شود. اما این رژیم ولایتی تنها به ولایت نظامی محدود نمی شود بلکه ولایت اداری و دینی را نیز در کشور ترکیه در بر می گیرد. اردوغان خواهد کوشید تا با تجمیع قدرت در دست نهاد ریاست جمهوری سایر کانون های پشت صحنه قدرت را تضعیف کند. در واقع مخالفت اردوغان با گروه موسوم به جماعت و شخص فتح الله گولن که از آن به عنوان ساختار موازی یاد می کند در چارچوب همین ولایت دینی قابل درک است. از سوی دیگر اردوغان وجود سیستم ریاستی در کشورهای توسعه یافته را یکی از دلایل موفقیت این کشورها می داند. از این رو پیاده کردن آن را امری ضروری برای توسعه ترکیه مطرح می کند. اساسا اردوغان از لحاظ قانونی بعنوان نخست وزیر قبلی و رئیس جمهور فعلی ترکیه وبه پدر معنوی ترکیه نوین دارد تبدیل میشود از این لحاظ که پیروزی های مداوم اردوغان و یاران او در حزب عدالت و توسعه از سال 2001 را میتوان امری شگفت انگیز و سازماندهی شده نامید بخاطر اینکه انتخابات ترکیه در مسیری کاملا دموکراتیک برگزار می شود و نمی توان با شک و تردید به نتایج انتخابات نگاه کرد بلکه این موضوع را باید پذیرفت که رجب طیب اردوغان با تسخیر صندلی کمال پاشا ملقب به آتا تورک به پاشای دیگر در تاریخ نوین ترکیه تبدیل می شود.

چند سوال
در این میان چند نکته هنوز مورد بحث و محل پرسش است. نخست مساله آینده سیاسی عبدالله گل ریس جمهور کنونی ترکیه است که تا کنون اخبار متفاوتی درباره ی ادامه حیات سیاسی وی مطرح شده است. او که شخصا پیاده کردن مدل پوتین- مدودف را رد کرده بود در آخرین اظهار نظر اعلام کرده بود خدمت به ملت را ادامه خواهد داد چه جایگاهی در آینده سیاسی ترکیه خواهد داشت؟ دومین سوال این است که چه کسی نخست وزیر ترکیه خواهد شد؟ و سوال اصلی دیگر این است که چه کسی رهبری حزب عدالت و توسعه را بر عهده خواهد گرفت؟ اعضای حکومت جدید چه کسانی هستند؟
نکته دیگر محل بحث نگرانی اپوزیسیون از فردای پیروزی اردوغان است. اپوزیسیون که بر سیاست های و خطاهای محاسباتی خود در انتخابات تاکید دارد و در روز های آینده به آسیب شناسی رفتار انتخاباتی خود خواهد پرداخت نخست از اقتدارگرایی اردوغان و کاهش حقوق و آزادی ها مردم و دموکراسی و حرکت به سمت فاشیزم بیمناک است و دوم از تداوم قطب بندی در جامعه و عمل بر اساس فلسفه ی دشمن دشمن من دوست من است هراسان است. سوالی که در رابطه با این گروه مطرح می شود به آینده سیاسی رهبران آن بازمی گردد. آیا رهبران اپوزیسیون استعفا خواهند داد؟ چه کسی و یا چه برنامه هایی در دستورکار این گروه به ویژه برای انتخابات آتی قرا خواهد گرفت؟